Απαγόρευση Κασιδιάρη: Όταν το 1975 ο Φλωράκης είχε προβλέψει τί θα κάνει το 2023 ο Βορίδης

Στο άρθρο αυτό θα δούμε ότι η τροπολογία Υπουργού Εσωτερικών, Μάκη Βορίδη, για την απαγόρευση της συμμετοχής στις βουλευτικές εκλογές του "Κόμματος Κασσιδιάρη" βασίζεται σε μία φράση της παρ. 1 του άρθρου 29 του Συντάγματος στην οποία η Κυβέρνηση προσδίδει κανονιστικότητα και δυνατότητα δικαστικού ελέγχου. Και τούτο, παρά τις διαβεβαιώσεις της ίδιας της Νέας Δημοκρατίας κατά την θέσπιση του Συντάγματος το 1975, ότι πρόκειται για διάταξη που απλώς δίνει μία κατεύθυνση κατά "πανηγυρικό" τρόπο και δεν συνδέεται με καμία κύρωση. Η διάταξη του άρθρου 29 του Συντάγματος είχε προκαλέσει την αντίδραση της αντιπολίτευσης το 1975, η οποία ζητούσε την διαγραφή της διότι είχε διαγνώσει τον πιθανό κίνδυνο να χρησιμοποιηθεί, υπό το πρόσχημα της προστασίας της δημοκρατίας, και κατά αντίπαλων κομμάτων της κυβερνητικής πλειοψηφίας τα οποία όμως δεν υπονομεύουν την δημοκρατία. Εξάλλου, η Ελλάδα, στο παρελθόν, είχε παρόμοια εμπειρία από αντίστοιχες απαγορεύσεις κατά αριστερών, και μόνο, κομμάτων. Η "θεωρία των 2 άκρων" ήταν παρούσα και κατά την σύνταξη του Συντάγματος του 1975 και μάλιστα διατυπώθηκε και από τον ίδιο τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Ο Χαρίλαος Φλωράκης, κατά την συνεδρίαση της Ολομέλειας της Βουλής την 13.05.1975, είχε προβλέψει ότι, κάποια στιγμή στο μέλλον, θα μπορούσε ο κοινός νομοθέτης να υπερβεί τα όρια τα οποία έθεσε ο συντακτικός νομοθέτης του 1975 και να θεσπίσει νόμο με τον οποίο να απαγορεύσει ένα πολιτικό κόμμα διά του ελέγχου της οργάνωσης και της λειτουργίας του, προσδίδωντας στην παρ. 1 του άρθρου 29 κανονιστικό - ρυθμιστικό περιεχόμενο. Αυτό έγινε πραγματικότητα το 2023 με την τροπολογία Βορίδη. Μάλιστα, η ιστορική σύμπτωση είναι ότι ο Βορίδης, στην αιτιολογική έκθεση, αντιγράφει το επιχείρημα του Υπ. Δικαιοσύνης του 1975 (ΝΔ)  Κ. Στεφανάκη ο οποίος αντέτεινε στον Χαρίλαο Φλωράκη ότι το κόμματα, ούτως ή άλλως, ήδη πριν από το σύνταγμα του 1975 κατέθεταν δήλωση στον Άρειο Πάγο ότι "δεν αντιτίθεται στις αρχές του δημοκρατικού πολιτεύματος" σύμφωνα με το ΝΔ 59/1974. Το επιχείρημα αυτό επανέλαβε ο Βορίδης ο οποίος αναφέρει στην αιτιολογική έκθεση ότι "η «δημοκρατική ρήτρα» ενσωματώνεται άλλωστε ως μέρος και της ιδρυτικής δήλωσης του κόμματος στον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου, κατά το άρθρο 29 του ν. 3023/2002". Στο άρθρο αυτό, τοποθετούμαστε υπέρ της άποψης ότι δεν μπορεί να γίνει δικαστικός έλεγχος της συμμόρφωσης των κομμάτων με την επίμαχη φράση της παρ. 1 του άρθρου 29 του Συντάγματος. Τοποθετούμαστε υπέρ την άποψης ότι ο δικαστικός έλεγχος πλήρωσης των προϋποθέσεων της διάταξης του άρθρου 29 παρ. 1 του Συντάγματος, υπερβαίνει τη βούληση του συντακτικού νομοθέτη ο οποίος δεν προσέδωσε κανονιστικό περιεχόμενο στη διάταξη αυτή. Θεωρούμε ότι η τροπολογία Βορίδη υπερβαίνει το Σύνταγμα, ότι στην βούληση του Συντακτικού Νομοθέτη δεν ήταν ο δικαστικός έλεγχος του άρθρου 29 παρ. 1  και ότι αργά ή γρήγορα θα στραφεί και κατά δημοκρατικών δυνάμεων.

Ακολουθήστε μας στο twitter και στο Facebook

Η τροπολογία Βορίδη

Κατατέθηκε στη Βουλή την Πέμπτη 2 Φεβρουαρίου 2023 από τον Υπουργό Εσωτερικών, Μάκη Βορίδη, η (προβληματική) τροπολογία με την οποία τροποποιείται η εκλογική νομοθεσία ώστε να αποκλειστεί από τις εκλογές το κόμμα του, πρωτοδίκως καταδικασμένου για εγκληματική οργάνωση, Ηλία Κασιδιάρη. Μπορείτε να βρείτε το σχετικό υλικό στον ιστότοπο της Βουλής.

UPDATE: Ψηφίστηκε από ΝΔ και ΚΙΝΑΛ η τροπολογία Βορίδη. Ενσωματώθηκε στη νομοθεσία ως άρθρο 102 του Ν 5019/2023 (ΦΕΚ Α 27/14.02.2023. Μπορείτε να δείτε περισσότερα στο άρθρο ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗ ΚΑΣΙΔΙΑΡΗ: Δημοσιεύτηκε ο Νόμος 5019/2023 που τροποποιεί την εκλογική νομοθεσία

UPDATE 10.04.2023: Ο Βορίδης, την Παρακευή 7 Απριλίου 2023 κατέθεσε νέα τροπολογία για τον αποκλεισμό του κόμματος Κασιδιάρη. Διαβάστε περισσότερα στο άρθρο μας Απαγόρευση Κασιδιάρη: Βορίδης "Μην γίνετε σαν εμένα" | Τα δικαστήρια ως προέκταση του επιτελικού κράτους

Έμμεση απαγόρευση κομμάτων

Ο αποκλεισμός του κόμματος Κασιδιάρη γίνεται με τροποποίηση της εκλογικής νομοθεσίας και συγκεκριμένα με τροποποίηση του άρθρου 32 παρ. 1 του ΠΔ 26/2012 (ΦΕΚ Α΄57/15.3.2012), η παρ. γ της οποίας, κατά τον Βορίδη, βρίσκει έρεισμα στο άρθρο 29 παρ. 1 του Συντάγματος και ειδικότερα στην επίμαχη φράση του άρθρου αυτού:  

"η οργάνωση και η δράση των οποίων [κομμάτων] οφείλει να υπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος".

Θα ισχυριστεί βέβαια κάποιος ότι η τροπολογία Βορίδη δεν απαγορεύει κόμματα αλλά μόνο την κατάρτιση ψηφοδελτίων. Ότι "δεν πρόκειται καν για κύρωση αλλά για ρύθμιση". Ουσιαστικά όμως, πρόκειται για έμμεση απαγόρευση προσδίδωντας κανονιστικό - ρυθμιστικό περιεχόμενο και δυνατότητα δικαστικού ελέγχου στην επίμαχη φράση του άρθρου 29 παρ. 1 του Συντάγματος. 

Αυτονόητο είναι ότι σκοπός κάθε πολιτικού κόμματος είναι να καταλάβει την εξουσία. Για να γίνει όμως αυτό, είναι προαπαιτούμενο να μπορεί να συμμετάσχει στις εκλογές. Για να συμμετάσχει στις εκλογές είναι προαπαιτούμενο να καταρτίσει συνδυασμούς. Η τροπολογία Βορίδη, καταργεί εμέσως πολιτικά κόμματα στερώντας τους τη δυνατότητα να λάβουν μέρος στις εκλογές. 

Τα προβληματικά σημεία της τροπολογίας

Ο εμπνευστής της τροπολογίας ισχυρίζεται ότι αυτή βρίσκει συνταγματικό έρεισμα στο άρθρο 29 παρ. 1 του Συντάγματος το οποίο προβλέπει ότι:

1. Έλληνες πολίτες που έχουν το εκλογικό δικαίωμα μπορούν ελεύθερα να ιδρύουν και να συμμετέχουν σε πολιτικά κόμματα, που η οργάνωση και η δράση τους οφείλει να εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Τα προβληματικά σημεία είναι ότι:

1. Προσδίδεται κανονιστικότητα σε μία διάταξη η οποία, τόσο κατά την θέσπισή της όσο και κατά την πάγια ερμηνεία της, θεωρούνταν ατελής και δεν συνδέονταν με καμία έννομη συνέπεια. Οι βουλευτές της ΝΔ, κατά την θέσπιση του Συντάγματος του 1975, εξηγούσαν ότι η επίμαχη φράση έδινε απλώς μία κατεύθυνση στα κόμματα κατά "πανηγυρικό" τρόπο, χωρίς να συνδέεται με καμία κύρωση  (βλ. ενδεικτικά Πρακτικά Β' Υποεπιτροπής σελ. 506 και πρακτικά ολομέλειας σελ. 790) 

2. Ο κοινός νομοθέτης εξουσιοδοτεί εαυτόν να νομοθετήσει εκτελεστικό του άρθου 29 του Συντάγματος νόμο, χωρίς ωστόσο να υφίσταται τέτοια πρόβλεψη στο ίδιο το Σύνταγμα. Μάλιστα, προς επίρρωση της ρύθμισης αυτής γίνεται επίκληση του κοινού νόμου, ήτοι του άρθρο 29 του Ν. 3023/2002 και του άρθρου 92 του Ν. 4804/2021, υπό το πρίσμα του οποίου ερμηνεύεται η επίμαχη συνταγματική διάταξη. Δηλαδή, επιχειρείται μια ερμηνεία του Συντάγματος σύμφωνα με τον κοινό νόμο αντί να συμβαίνει το αντίθετο, δηλαδή ο νόμος να ερμηνεύεται σύμφωνα με το Σύνταγμα. 

3. Θεσπίζονται εντελώς αυθαίρετα κριτήρια με τα οποία διαγιγνώσκεται πότε ένα κόμμα δεν εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Και δεν θα μπορούσαν να μην είναι αυθαίρεται τα κριτήρια αφού το ίδιο το Σύνταγμα σιωπά και δεν θέτει κανένα κριτήριο αλλά ούτε και δίνει κάποια κατεύθυνση, διότι δεν ήταν τέτοια η βούληση του συντακτικού νομοθέτη του Συντάγματος του 1975. Με τον ίδιο τρόπο, μια άλλη κοινοβουλευτική πλειοψηφία θα μπορούσε στο μέλλον να θεσπίσει νέα αυθαίρετα κριτήρια προς διάγνωση του ότι ένα πολιτικό κόμμα δεν εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος όπως πχ όταν ξεπερνά ο τραπεζικός δανεισμός ενός κόμματος ένα συγκεκριμένο ποσό. Μάλιστα, τα κριτήρια της τροπολογίας έρχονται σε αντίθεση με τα άρθρα 51 παρ. 3 και 55 παρ. 1 του Συντάγματος τα οποία απαιτούν αμετάκλητη καταδίκη για τον περιορισμό του δικαιώματος του εκλέγειν και, κατ' επέκταση, και του εκλέγεσθαι. 

4. Θεσπίζεται δικαστικός έλεγχος του άρθρου 29 παρ. 1 του Συντάγματος ενώ τούτο δεν προβλέπεται από το ίδιο το Σύνταγμα διότι δεν ήταν τέτοια η βούληση του συντακτικού νομοθέτη του Συντάγματος του 1975.

Ο δικαστικός έλεγχος

Την εξέλιξη αυτή, δηλαδή την πιθανή κατάχρηση του άρθου 29 του Συντάγματος, την είχαν επισημάνει έγκαιρα ο Χαρίλαος Φλωράκης και ο Γ. Β. Μαγκάκης το 1975. Το πλέον προβληματικό σημείο είναι η δυνατότητα δικαστικού ελέγχου ουσίας του άρθου 29 του Συντάγματος από τον Άρειο Πάγο. 

Η παρεμβολή του Αρείου Πάγου ουδεμία εγγύηση προσθέτει. Ενδέχεται να αντιληφθούν έγκαιρα ότι η κυβέρνηση τους πέταξε την "καυτή πατάτα" και να τους την επιστρέψουν. Σε αυτή την περίπτωση, δεν αποκλείεται η κυβέρνηση να υιοθετήσει τη ρητορική "εμείς κάναμε ό,τι μπορούσαμε, τα δικαστήρια όμως τους αφήνουν". Δεν αποκλείεται όμως και το ενδεχόμενο μερικοί να θεωρήσουν εαυτούς κάτι σαν "Ηρακλείς του Πολιτεύματος" που φυλάνε τις "Θερμοπύλες της Δημοκρατίας". Ούτε αποκλείεται να δείξουν υπερβολικό ζήλο. Αυτή η ανησυχία δεν είναι τωρινή. Δεν προέκυψε καν μετά την μεταπολίτευση. Είναι πολύ παλαιότερη. Απασχολεί τον δημόσιο βίο πάνω από έναν αιώνα και προέκυψε από πλήθος καταχρηστικών πρακτικών εις βάρος πολιτικών δυνάμεων, σχεδόν αποκλειστικά της αριστεράς. 

Η προστασία της Δημοκρατίας είναι δουλειά όλων και όχι (μόνο) των δικαστηρίων. Δεν μπορεί να ανακηρυχθεί ο Άρειος Πάγος ως μοναδικός πυλώνας προστασίας της Δημοκρατίας. Πολλώ δε μάλλον, δεν μπορεί ο νομοθέτης να του αναθέσει το έλεγχο φρονημάτων δια του δικαστικού ελέγχου της επίμαχης φράσης του άρθου 29 του Συντάγματος. 

Το πρόβλημα που ανακύπτει είναι σίγουρα και πρακτικό. Με ποια κριτήρια θα κρίνει ο Άρειος Πάγος αν ένα κόμμα περνάει τον "πύχη δημοκρατικότητας" από την στιγμή που ο συντακτικός νομοθέτης δεν θέσπισε τέτοια, στην αρχική μορφή της τροπολογίας? Υπενθυμίζεται ότι ούτε η τροπολογία Βορίδη, στην αρχική της μορφή, θέτει συγκεκριμένα κριτήρια. Ο νομοθέτης προσπαθει να καταστήσει τον Άρειο Πάγο ελεγκτή φρονημάτων, ρυθμιστή των πολιτικών εξελίξεων και, ακόμα χειρότερα, να τον καταστήσει οιονεί νομοθέτη διότι αναγκαστικά το δικαστήριο θα πρέπει να "θεσμοθετήσει" κριτήρια ελέγχου. Και είναι νωστό ότι η Βουλή νομοθετεί κι όχι τα Δικαστήρια. Είναι μια "μπανανόφλουδα" για τη δικαιοσύνη. Πιθανολογούμε ότι η τροπολογία Βορίδη ήδη προκαλεί δυσανεξία στους δικαστικούς λειτουργούς.  UPDATE: Κατά την συζήτηση της τροπολογίας στη Βουλή τέθηκε ως κριτήριο η καταδίκη, έστω και πρωτόδικη, για εγκληματική ή τρομοκρατική οργάνωση. 

Πρέπει όμως να λάβουμε υπόψη και την αντίστροφη όψη. Μέσω κρίσης του, ο Άρειος Πάγος, θα χορηγεί πιστοποιητικά νομιμοφροσύνης. Ένα κόμμα που δεν "κόπηκε" από τον Άρειο Πάγο, θα μπορεί να καυχιέται για την δημοκρατικότητά του. Αν για παράδειγμα η ΝΔ του Κυριάκου Μητσοτάκη των υποκλοπών, διέρχονταν την δικαστική κρίση και αυτή κατέληγε στο συμπέρασμα ότι "υπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος" τότε την επόμενη μέρα θα περιέφερε την δικαστική απόφαση ως τεκμήριο της δημοκρατικότητας και της νομιμοφροσύνης του. Δημοκράτης με τη βούλα ο Μητσοτάκης.

Κανονιστικότητα άρθρου 29 του Συντάγματος

Στην αρχική μορφή του σχεδίου του Συντάγματος (σελ. 11) του 1975, παρουσιάστηκε ως άρθρο 12 το οποίο, τελικά, ψηφίστηκε & ενσωματώθηκε στο Σύνταγμα ως άρθρο 29. 

Όταν ο συντακτικός νομοθέτης ήθελε να προσδώσει κανονιστικότητα και δυνατότητα δικαστικού ελέγχου σε κάποια συνταγματική διάταξη, το έκανε ρητά αυτό. Το ίδιο έκανε και όταν ήθελε να δώσει την δυνατότητα στον κοινό νομοθέτη να εκδώσει νόμο για να ρυθμίσει ειδικότερα κάποιο ζήτημα, χρησιμοποιώντας την φράση "όπως νόμος ορίζει". Για παράδειγμα, στην αρχική μορφή της παρ. 2 του άρθου 29 του Συντάγματος, της οποίας το ρυθμιστικό πεδίο αφορούσε την εσωτερική οργάνωση των κομμάτων, προβλέπονταν ότι:

"Νόμος ορίζει τα της οργανώσεως και λειτουργίας των κομμάτων εντός δημοκρατικών πλαισίων"

Δηλαδή, το ίδιο το Σύνταγμα κατέλειπε ρητά στον κοινό νομοθέτη την αρμοδιότητα να ρυθμίσει με κοινό νόμο τα της εσωτερικής οργάνωσης και λειτουργίας των κομμάτων. Η διάταξη αυτή τελικά απαλείφθηκε από την τελική μορφή του Συντάγματος του 1975.

Αντιθέτως όμως, στην επίμαχη διάταξη του άρθου 29 παρ. 1 του Συντάγματος, δεν έχει τεθεί τέτοια ρητή ρύθμιση. Δεν προέβλεψε ο συντακτικός νομοθέτης την δυνατότητα έκδοσης κοινού νόμου με τον οποίο να καθορίζονται τα κριτήρια με τα οποία διαπιστώνεται πότε ένα κόμμα εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Αλλά ούτε και από την επισκόπηση των πρακτικών των συζητήσεων του Συντάγματος του 1975 προκύπτει ότι η βούληση του συντακτικού νομοθέτη ήταν να εξειδικεύσει κάποια στιγμή στο μέλλον ο κοινός νομοθέτης την επίμαχη φράση του άρθου 29 παρ. 1 του Συντάγματος. 

Ακόμα ένα τέτοιο παράδειγμα ρητής κανονιστικότητας και δυνατότητας δικαστικού ελέγχου ήταν η παρ. 3 του άρθου 29 παρ. 1 του Συντάγματος για την θέση κομμάτων εκτός νόμου με απόφαση του Ειδικού Δικαστηρίου. Η διάταξη αυτή προέβλεπε ρητά ότι διενεργείται δικαστικός έλεγχος. Τις διατάξεις αυτές, η ίδια η Νέα Δημοκρατία τις απέσυρε αργότερα. 

Με τροπολογία της ΝΔ την 22.04.1975 στην Ολομέλεια της Βουλής, αποσύρθηκε η διάταξη της παρ. 2 του άρθρου 12. Με την τροπολογία αυτή, συναπαλείφθηκε και η πρόβλεψη υπέρ του κοινού νομοθέτη για την έκδοση νόμου καθώς και η δυνατότητα απαγόρευσης κομμάτων (βλ. Διατάξεις & Τροπολογίες Συντάγματος 1975 σελ. 77).

Ταυτόχρονα, με την τροπολογία αυτή προστέθηκε εκ νέου στην παρ. 1 η φράση:

"η οργάνωσις και η δράσις των οποίων [κομμάτων] οφείλει να υπηρετεί την ελευθέραν λέιτουργίαν του δημοκρατικού πολιτεύματος" 

η οποία υπήρχε και στο αρχικό σχέδιο του συντάγματος του 1975 αλλά είχε αποσυρθεί κατά τη συζήτηση στις επιτροπές. Η φράση αυτή ήταν "δάνειο" από το άρθρο 1 παρ. 2 του ΝΔ 59/1974. 

Ο συντακτικός νομοθέτης, λοιπόν, απασχολήθηκε με το ζήτημα της απαγόρευσης κομμάτων και της δυνατότητας δικαστικού ελέγχου. Και τελικά απέκλεισε το ενδεχόμενο να εκδώσει ο κοινός νομοθέτης νόμο που θα βασίζεται στην επίμαχη φράση του άρθρου 29 παρ. 1, αποκλείοντας ταυτόχρονα και τον δικαστικό έλεγχο της συμμόρφωσης των κομμάτων στις επιταγές της διάταξης αυτής. 

Αυτή η ερμηνευτική εκδοχή προκύπτει και από την συζήτηση του σχεδίου του συντάγματος στην Βουλή. Για παράδειγμα, όπως υποστήριξε και ο εισηγητής της ΝΔ Β. Κοντογιαννόπουλος η επίμαχη φράση του άρθου 29 παρ. 1 του Συντάγματος, θα έδινε απλώς μία κατεύθυνση στα κόμματα κατά "πανηγυρικό" τρόπο χωρίς να συνδέεται με καμία κύρωση, πολλώ δε μάλλον με δυνατότητα δικαστικού ελέγχου (βλ. Πρακτικά Β' Υποεπιτροπής σελ. 506 και πρακτικά ολομέλειας σελ. 790) 

Η μη δυνατότητα άσκησης δικαστικού ελέγχου

Δεν προκύπτει ότι, κατά την θέσπισή της, η επίμαχη φράση του άρθρου 29 παρ. 1 του Συντάγματος περιβλήθηκε δυνατότητας δικαστικού ελέγχου συμμόρφωσης των κομμάτων με αυτήν. 

Όπως θα δείξουμε παρακάτω, από τις συζητήσεις στη Βουλή, κατά την σύνταξη του Συντάγματος του 1975, προκύπτει το ακριβώς αντίθετο: ότι ο συντακτικός νομοθέτης απέκλεισε το ενδεχόμενο η φράση "η οργάνωση και η δράση των οποίων [κομμάτων] οφείλει να υπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος" του άρθου 29 του Συντάγματος να τίθεται σε δικαστικό έλεγχο. 

Προκαλεί εντύπωση ότι η έκθεση της Επιστημονικής Υπηρεσίας της Βουλής σιωπά  αναφορικά με το μείζον ζήτημα της τροπολογίας, για το εάν δηλαδή επιτρέπετα δικαστικός έλεγχος του άρθρου 29 παρ. 1 του Συντάγματος.

Ο συντακτικός νομοθέτης δεν περιέλαβε κάποια έννομη συνέπεια (κύρωση) στο άρθρο 29 παρ. 1 του Συντάγματος για την περίπτωση της μη συμμόρφωσης των κομμάτων με αυτό. 

Παρόλα αυτά, στο πλαίσο της αμοιβαίας καχυποψίας που κυριαρχούσε το 1975, υπήρχε ανησυχία στα κόμματα της αντιπολίτευσης για το ενδεχόμενο κατάχρησης της διάταξης αυτής από την εκάστοτε κυβέρνηση. 

Παρά το γεγονός ότι η Νέα Δημοκρατία, ως κυβέρνηση και εισηγήτρια του Συντάγματος του 1975, έδινε διαβεβαιώσεις ότι το άρθρο 29 παρ. 1 του Συντάγματος είχε περισσότερο πανηγυρικό χαρακτήρα που δίνει μία κατεύθυνση, τα κόμματα της αντιπολίτευσης είχαν τον φόβο μήπως στο μέλον προσδώθεί καταχρηστικά στη διάταξη δυνατότητα δικαστικού ελέγχου δια θεσπίσεως εκτελεστικού της διάταξης νόμου, έστω και αν δεν υπήρχε τέτοια επιφύλαξη υπέρ του κοινού νομοθέτη. Διότι είχαν την μακρόχρονη εμπειρία της παραβίασης του Συντάγματος. 

Τα κόμματα της αντιπολίτευσης της βουλής του 1975 που κατήρτισε το Σύνταγμα, εξέφρασαν τον φόβο ότι ενώ η διάταξη δεν προέβλεπε ρητά καμία ρύθμιση για το εσωτερικό των κομμάτων ούτε και δικαστικό έλεγχο, θα μπορούσε στο μέλλον μία κυβέρνηση ανωμαλίας να κάνει κατάχρηση και να της προσδώσει νόημα που δεν έχει. Ας μην ξεχνάμε ότι το 1974 είχαν περάσει μόλις 9 χρόνια από την αποστασία του 1965 και 7 από το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967. Η καχυποψία προς την δεξιά ήταν έκδηλη στην πολιτική ατμόσφαιρα. Εξάλλου, η "θεωρία των 2 άκρων", δεν είναι σημερινή. Υπήρχε και στην Βουλή του 1975.

Εκτιμούμε ότι μάλλον και ο Ευάγγελος Βενιζέλος υιοθετεί την άποψη ότι η επίμαχη φράση του άρθρο 29 παρ. 1 του Συντάγματος δεν εξουσιοδοτεί τον κοινό νομοθέτη να θεσπίσει δικαστικό έλεγχο. Κατά τον Ευάγγελο Βενιζέλο [Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου Ι (1991) σελ. 342 επ.]

Το Σύνταγμα του 1975 δεν περιέχει ορισμό του πολιτικού κόμματος ούτε επιβάλλει συνταγματκούς περιορισμούς ή δικαστικά ελεγχόμενους σκοπούς στα πολιτικά κόμματα [..] Η ρήτρα επομένως του άρθρου 29 παρ. 1 του Συντάγματος δεν θεσπίζει κριτήρια για τον έλεγχο των σκοπών, της ιδεολογικής και πολιτικής φυσιογνωμίας, του προγράμματος ή και του συλλογικού φρονήματος ενός πολιτικού κόμματος. Δεν εγκαθιδρύεται άλλωστε κάποια διαδικασία στο πλαίσιο της οποίας να είναι δυνατή η προσφυγή στον έλεγχο αυτό και στα κριτήρια αυτά. Η λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος (ως συστήματος θεσμών, διαδικασιών, δικαιωμάτων και νοοτροπίας) ή είναι ελεύθερη ή δεν υίσταται καθόλου. Η ελέυθερη, συνεπώς, οργάνωση και δράση των κομμάτων οφείλει να εξυπηρετεί και εξ ορισμού εξυπηρετεί τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, οι θεσμοί του οποίου προϋποθέτουν την οργάνωση και δράση των κομμάτων. Τυχόν αποκλίσεις από την αρχή αυτή έχουν σημασία όταν τυποποιούνται νομοθετικά ως ποινικά αδικήματα -στο πλαίσιο του Σ7 και των οργανωτικών βάσεων του πολιτεύματος- η διάπραξη των οποίων μπορεί να γίνει είτε από συγκεκριμένα φυσικά πρόσωπα είτε από ομάδες, και πάλι όμως αυστηρά συγκεκριμένων φυσικών προσώπων [..] γεγονός είναι ότι στο επίπεδο των νομικών ρυθμίσεων δεν μπορεί να αναγωρισθεί μια παρόμοια "σιωπηρή" επιφύλαξη υπέρ του κοινού νομοθέτη. Ο νομοθέτης θα μπορούσε να εισέλθει έτσι στη σφαίρα του πλέον θεμελιώδους πολιτικού δικαιώματος επιβάλλοντας περιορισμούς και μηχανισμούς δικαστικού ελέγχου (χωρίς τους οποίους το κανονιστικό περιεχόμενο των όποιων ρυθμίσεων του θα ήταν κολοβό), που δεν προβλέπονται από το Σύνταγμα.

Η τροπολογία Βορίδη

Ειδικότερα, η  υπ' αριθμό 1570/149 2.2.2023 τροπολογία, στην αρχική της μορφή, τροποποιεί τις ρυθμίσεις για την κατάρτιση συνδυασμών των κομμάτων, δηλαδή τις διατάξεις που αφορούν στην κατάρτιση των ψηφοδελτίων, και έχει ως εξής (με έντονα μπλε γράμματα είναι οι αλλαγές που επέρχονται στην παρ. 1 του άρθρου 32):

1. Στις βουλευτικές εκλογές λαμβάνουν μέρος είτε συνδυασμοί υποψηφίων [..] είτε μεμονωμένοι υποψήφιοι. Για την κατάρτιση συνδυασμού πρέπει να συντρέχουν σωρευτικά οι ακόλουθες προϋποθέσεις:

α) Το κόμμα να έχει ιδρυθεί νόμιμα.

β) ο πρόεδρος, ο γενικός γραμματέας, τα μέλη της διοικούσας επιτροπής, ο νόμιμος εκπρόσωπος και η πραγματική ηγεσία του κόμματος να μην έχουν καταδικασθεί σε οποιονδήποτε βαθμό σε κάθειρξη για τα αδικήματα των κεφαλαίων 1-6 του Δεύτερου βιβλίου του Ποινικού Κώδικα, ή σε οποιαδήποτε ποινή για εγκλήματα του Στρατιωτικού Ποινικού Κώδικα που επισείουν την ποινή της ισόβιας κάθειρξης, ή σε ισόβια κάθειρξη για κάθε άλλο αδίκημα. Η αποστέρηση του δικαιώματος κατάρτισης συνδυασμών, σύμφωνα με την παρούσα περίπτωση, ισχύει για τη χρονική διάρκεια της επιβληθείσας ποινής και υπολογίζεται από την επομένη της ημέρας της οριστικής καταδικαστικής απόφασης. Η έκτιση ή μη της ποινής ή η παραγραφή αυτής δεν ασκεί επιρροή στου υπολογισμό του ανωτέρω χρονικού διαστήματος. Στο πλαίσιο του παρόντος άρθρου, η πραγματική ηγεσία έχει την έννοια ότι πρόσωπο άλλο από εκείνο που κατέχει τυπικά θέση προέδρου, γενικού γραμματέα, μέλους της διοικούσας επιτροπής ή νομίμου εκπροσώπου με συγκεκριμένες πράξεις του εμφανίζεται να ασκεί διοίκηση του κόμματος, ή να έχει τοποθετήσει εικονική ηγεσία, ή να έχει τον ηγετικά πολιτικό ρόλο προς το εκλογικό σώμα.

γ) Η οργάνωση και η δράση του κόμματος να εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Για την αξιολόγηση της συνδρομής της προϋπόθεσης αυτής λαμβάνεται υπ' όψιν τυχόν καταδίκη σε οποιοδήποτε βαθμό υποψηφίων βουλευτών, ή ιδρυτικών μελών, ή διατελεσάντων προέδρων για τα αδικήματα και στις ποινές του πρώτου εδαφίου της περ. β).

Στην περίπτωση συνασπισμού κομμάτων οι ανωτέρω προϋποθέσεις πρέπει να συντρέχουν για καθένα από τα κόμματα που απαρτίζουν του συνασπισμό.

Η συνδρομή των προϋποθέσεων της παρούσας ελέγχεται αυτεπαγγέλτως από το Α' Τμήμα του Αρείου Πάγου. Προς υποβοήθηση της κρίσης του, πολιτικά κόμματα και κάθε εκλογέας έχουν δικαίωμα να υποβάλουν υπόμνημα με στοιχεία τεκμηρίωσης μέχρι την επομένη της λήξης της προθεσμίας της παρ. 1 του άρθρου 34.

Παρατηρούνται οι εξής "καινοτομίες":

1. Μετατρέπεται το ΠΔ 26/2012 σε εκτελεστικό του άρθρου 2 παρ. 1 του Συντάγματος νόμο χωρίς ωστόσο να προβλέπει η ίδια η επίμαχη διάταξη την έκδοση τέτοιου νόμου και χωρίς να καταλείπει ρητά τέτοια ευχέρεια στον κοινό νομοθέτη.

2. Θεσπίζεται για πρώτη φορά έννομη συνέπεια για την "παραβίαση" του άρθρου 29 του Συντάγματος χωρίς ωστόσο να καταλείπει ρητά η επίμαχη διάταξη τέτοια ευχέρεια στον κοινό νομοθέτη. Εξάλλου, από τα πρακτικά των συζητήσεων του Συντάγματος του 1975 δεν προκύπτει ούτε τέτοια βούληση του συντακτικού νομοθέτη να συνδεθεί η επίμαχη διάταξη με τυχόν έννομες συνέπειες. Το ακριβώς αντίθετο προκύπτει ως βούληση του συντακτικού νομοθέτη.

3. Με το στοιχείο γ' ερμηνεύεται για πρώτη φορά η επίμαχη διάταξη του άρθρου 29 παρ. 1 του Συντάγματος και μάλιστα υπό το πρίσμα των νόμων Ν. 3023/2002 και Ν. 4804/2021. Δηλαδή, το Σύνταγμα ερμηνεύεται υπό το φως του κοινού νόμου αντί να γίνεται ακριβώς το αντίθετο. Η ερμηνεία γίνεται με αρνητικό τρόπο ως προς το πότε ένα κόμμα δεν εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος.

 

4. Προβλέπεται για πρώτη φορά η δυνατότητα δικαστικού ελέγχου του πότε ένα κόμμα δεν εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. 

 

5. Γίνεται αναφορά στην "πραγματική ηγεσία" του κόμματος ώστε να καταλαμβάνονται και περιπτώσεις που ο αρχηγός του κόμματος δεν είναι αρχηγός "στα χαρτιά", δηλαδή δεν συμμετέχει επίσημα σε ηγετική θέση αλλά είναι ανεπίσημος αρχηγός.

Σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση της τροπολογίας:

Η ελευθερία ίδρυσης και συμμετοχής σε πολιτικό κόμμα είναι πολιτικό δικαίωμα των Ελλήνων. Αν και κατά την κρατούσα γνώμη και σε αντίθεση με τα προβλεπόμενα σε άλλες ευρωπάίκές έννομες τάξεις, δεν παρέχεται συνταγματική εξουσιοδότηση για τη διάλυση ή την απαγόρευση πολιτικού κόμματος με πράξη οργάνου της πολιτείας, η παρ. 1 του άρθρου 29 του Συντάγματος επιβάλλει πάντως η οργάνωση και η δράση των πολιτικών κομμάτων να εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία ταυ δημοκρατικού πολιτεύματος. Η «δημοκρατική ρήτρα» ενσωματώνεται άλλωστε ως μέρος και της ιδρυτικής δήλωσης του κόμματος στον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου, κατά το άρθρο 29 του ν. 3023/2002 (Α' 146). Σε κάθε περίπτωση, πάντως, η συνταγματική προστασία του δικαιώματος ίδρυσης και συμμετοχής σε πολιτικά κόμματα δεν εμπεριέχει, ως συνταγματικό δικαίωμα, τη συμμετοχή εγκληματικών οργανώσεων στις βουλευτικές εκλογές υπό τον μανδύα πολιτικού κόμματος, όπως στην περίπτωση της κατοχής επιτελικής θέσης σε πολιτικά κόμματα από πρόσωπα που έχουν καταδικασθεί για ποινικά αδικήματα ιδιαίτερης απαξίας. [..] Περαιτέρω, δεν μπορεί να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο, και πέραν της ανωτέρω περίπτωσης, όπου η πραγματική ηγεσία διαφέρει από την εμφαινόμενη, η οργάνωση και η δράση των πολιτικών κομμάτων να μην εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, λόγω της συμμετοχής ως υποψηφίων βουλευτών προσώπων που έχουν καταδικασθεί για τα ανωτέρω αδικήματα και ποινές, όπως επίσης εκείνων των πολιτικών κομμάτων ως προς τα οποία συντρέχουν οι ίδιες προϋποθέσεις σε σχέση με ιδρυτικά μέλη ή διατελέσαντες προέδρους. Τούτο χρήζει ad hoc αξιολόγησης, από το αρμόδιο όργανο για την ανακήρυξη των συνδυασμών σύμφωνα με την εκλογική νομοθεσία, ώστε να αποφευχθεί υπέρμετρος περιορισμός των συνταγματικών δικαιωμάτων των πολιτικών κομμάτων. Με την προτεινόμενη ρύθμιση τίθενται, συνεπώς, συμπληρωματικές προβλέψεις προς αποφυγή καταστρατήγησης της υφιστάμενης διάταξης του άρθρου 92 του Ν. 4804/2021, χωρίς πάντως να επηρεάζεται, υπό καμία εκδοχή, το δικαίωμα του εκλέγεσθαι ανεξαρτήτου υποψηφίου, σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στα άρθρα 55 παρ. 1 και 51 παρ. 3 του Συντάγματος. [..] Το πολιτικό δικαίωμα ίδρυσης πολιτικών κομμάτων οφείλει, κατά το Σύνταγμα, να εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Τούτο δεν συμβαίνει στην περίπτωση της συγκρότησης ενός «κόμματος - κέλυφος», το οποίο δρα και λειτουργεί ως εγκληματική οργάνωση, αφενός μεν όταν η ηγετική ομάδα του κόμματος προβαίνει σε πράξεις με υψηλή ποινική απαξία, όπως έχει αποδειχθεί δικαστικώς, έστω και πρωτοδίκως, αφετέρου δε, όταν η ποινική καταδίκη για συγκεκριμένα αδικήματα και ποινές υποψηφίων βουλευτών, όπως επίσης των ιδρυτικών μελών και των διατελεσάντων αρχηγών του κόμματος, καταδεικνύει τη μη συνδρομή της συνταγματικής προϋπόθεσης της εξυπηρέτησης της ελεύθερης λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος. [..] Ειδικότερα, ήδη κατά την ανωτέρω πρόβλεψη, δικαίωμα κατάρτισης συνδυασμών, προς τον σκοπό συμμετοχής στις βουλευτικές εκλογές, δεν έχουν τα πολιτικά κόμματα, των οποίων ο πρόεδρος, ο γενικός γραμματέας, τα μέλη της διοικούσας επιτροπής και ο νόμιμος εκπρόσωπος έχουν καταδικασθεί σε κάθειρξη για τα αδικήματα των κεφαλαίων 1-6 του Δεύτερου Βιβλίου του Ποινικού Κώδικα, ή σε οποιαδήποτε ποινή για εγκλήματα του Στρατιωτικού Ποινικού Κώδικα που επισείουν την ποινή της ισόβιας κάθειρξης, ή σε ισόβια κάθειρξη για κάθε άλλο αδίκημα. [..] Και πέραν όμως της περίπτωσης διάστασης μεταξύ τυπικής και πραγματικής ηγεσίας, κίνδυνος καταστρατήγησης των υφιστάμενων προβλέψεων του π.δ. 26/2012 υφίσταται εφόσον έχουν καταδικασθεί σε κάθειρξη για τα αδικήματα των κεφαλαίων 1-6 του Δεύτερου Βιβλίου του Ποινικού Κώδικα, ή σε οποιαδήποτε ποινή για εγκλήματα του Στρατιωτικού Ποινικού Κώδικα που επισείουν την ποινή της ισόβιας κάθειρξης, ή σε ισόβια κάθειρξη για κάθε άλλο αδίκημα είτε υποψήφιοι βουλευτές, είτε ιδρυτικά μέλη ή διατελέσαντες πρόεδροι του κόμματος. Στην περίπτωση αυτή, όμως, η απλή συνδρομή των αντικειμενικών προϋποθέσεων καταδίκης και ιδιότητας δεν αρκεί για τη μη ανακήρυξη συνδυασμού, αλλά οι προϋποθέσεις αυτές λαμβάνονται υπόψη από το Α' Τμήμα του Αρείου Πάγου, κατά την αξιολόγηση της συνδρομής της συνταγματικής προϋπόθεσης, σύμφωνα με την οποία η οργάνωση και η δράση των πολιτικών κομμάτων οφείλει να εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. [..] Σημειώνεται, τέλος, ότι η προτεινόμενη ρύθμιση δεν συνιστά ούτε συνεπάγεται, απαγόρευση ή διάλυση πολιτικού κόμματος, αφορά δε αποκλειστικά στις προϋποθέσεις κατάρτισης συνδυασμών πολιτικών κομμάτων σε συγκεκριμένες βουλευτικές εκλογές. [..] 

Με απλά λόγια, ο Άρειος Πάγος γίνεται κριτής των κομμάτων σε ουσιαστικό επίπεδο. Και ναι μεν, οι καταδίκες είναι ένα αντικειμενικό κριτήριο πάνω στο οποίο θα μπορούσε να βασίσει την κρίση του το δικαστήριο, πλην όμως η τροπολογία δεν αρκείται στα αντικειμενικά κριτήρια και αναθέτει στον Άρειο Πάγο να κρίνει συνολικά την συμμόρφωση των κομμάτων στην φράση  "η οργάνωση και η δράση των οποίων [κομμάτων] οφείλει να υπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος" του άρθρου 29 παρ. 1. 

Ήδη, ακόμα και ο έλεγχος με αντικειμενικά κριτήρια είναι από μόνος του ένας παράγοντας κινδύνου για την δημοκρατία. Πόσο μάλλον ο έλεγχος φρονημάτων που θα κληθεί τελικά να κάνει το Ανώτατο Δικαστήριο. Χρειάστηκαν σχεδόν 50 χρόνια από το 1975 για να εκπληρωθεί τελικά το 2023 η πρόβλεψη Φλωράκη. Είναι βέβαιο ότι στο μέλλον η θεσμοθέτηση της τροπολογίας Βορίδη θα χρησιμοποιηθεί για να αποκλείσει και δημοκρατικά κόμματα τα οποία δεν θα είναι αρεστά στην (δεξιά) κυβερνητική πλειοψηφία.

Η τροπολογία Βορίδη δίνει για πρώτη φορά τη δυνατότητα δικαστικού ελέγχου ουσίας της συνδρομής ή μη της προϋπόθεσης του άρθρου 29 παρ. 1 του Συντάγματος, χωρίς ωστόσο να προκύπτει ότι τούτο ευθυγραμμίζεται με την βούληση του συντακτικού νομοθέτη. 

Το Σύνταγμα του 1975

Στις αρχές του 1975, η Ε' Αναθεωρητική Βουλή, που προέκυψε από τις Εθνικές Εκλογές της 17ης Νοεμβρίου 1974, ανέλαβε να δώσει στη χώρα νέο Σύνταγμα. Στις 7 Ιανουαρίου 1975, η Κυβέρνηση παρουσίασε το Σχέδιο Συντάγματος με την Εισηγητική Έκθεση.

Μπορείτε να βρείτε όλο το σχετικό υλικό στο άρθρο μας Σύνταγμα 1975: Τα πρακτικά των συζητήσεων της Βουλής και των Επιτροπών

Ο Ανδρέας Παπανδρέου χαρακτήρισε το σχέδιο Συντάγματος ως "Παπαδοπουλικό"  (πρακτικά ολομέλειας σελ. 13, 20, 21)

Ανδρέας Παπανδρέου: Αρκεί ο ποινικός κώδικας

Το 1975, και ο Ανδρέας  Παπανδρέου ήταν καχύποπτος και είχε διαγνώσει τον κίνδυνο να χρησιμοποιηθούν διατάξεις σαν αυτές της τροπολογίας Βορίδη εις βάρος και δημοκρατικών κομμάτων. Διότι είχε την εμπειρία της κατάχρησης αντίστοιχων διατάξεων και στο παρελθόν. Διατάξεων που είχαν θεσπιστεί στο όνομα της δημοκρατίας και οδήγησαν σε εξορίες, ξερονήσια, τουφεκισμούς και βασανιστήρια. 

Στην Ολομέλεια της Βουλής που συζητούσε το Σύνταγμα του 1975, την 22.04.1975, ο Ανδρέας Παπανδρέου, αναφορικά με την διάταξη την οποία εισήγαγε η Νέα Δημοκρατία για την θέση κομμάτων εκτός νόμου, τόνισε ότι αρκεί ο Ποινικός Κώδικας και ότι δεν χρειάζεται διάταξη απαγόρευσης κομμάτων (πρακτικά ολομέλειας σελ. 364):

Δεν πιστεύω ότι αυτό το οποίο επιδιώκεται με την διάταξη αυτή, πρόκειται να φέρει οποιοδήποτε αποτέλεσμα. Διότι είναι σαφές ότι εάν κανείς επιθυμεί να είναι ανατρεπτικός και να μην παραβιάζει ταυτόχρονα το νόμο, πραγματικά το δύναται. Και αν η Πολιτεία αποφασίσει ότι κάποιος είναι ανατρεπτικός, παρά το γεγονός ότι συμπεριφέρεται νομίμως, δύναται να τον χαρακτηρίσει ως ανατρεπτικό με βάση το άρθρο σας και να οδηγήση στην κατάλυση του ελεύθερου πολιτικού βίου. Θα επαναλάβω τούτο: Αρκεί ο Ποινικός Κώδικας. Λέγομεν ότι το φρόνημα είναι ελεύθερον, Λέγομεν ότι δώκεται η ποινική πράξης. Δεν αρκεί αυτό? Μα θα μου πείτε, θα αφήσουμε ακόμα και γνωστής προελεύσεως ανθρώπους, οι οποίοι παρεβίασαν το Δημοκρατικό Πολίτευμα? Θα το δεχτείτε αυτό? Είμαι ο τελευταίος των ανθρώπων, ο οποίος επιθυμώ να το δεχτώ αυτό. Αλλά εάν πρόκειται να θεμελιώσουμε Δημοκρατικό Σύνταγμα, δεν θα πρέπει να αξιοποιούμε τις άμεσες και πικρές εμπειρίες δια να διαστρεβλώσουμε διατάξεις που πρόκειται να εγγυηθούν την ελευθερία της πολιτικής ζωής. Προτιμώ τη δυνατότητα να μπουν στην πολιτική ζωή άνθρωποι που υπονομεύουν τον ελεύθερο βίο παρά να δώσω δύναμη στην Πολιτεία να καταργεί κόμματα τα οποία υπηρετούν την ελευθερία και τη Δημοκρατία, διότι εκεί καταλήγει το πράγμα και όπου επιχειρήθη αυτή η προσπάθεια δεν επέτυχε.

Ο Ανδρέας Παπανδρέου ανησυχούσε ότι τέτοιες διατάξεις θα χρησιμοποιηθούν και εναντίον δημοκρατικών κομμάτων. Τί είναι αυτό που κάνει τους δημοκρατικούς πολίτες του σήμερα να μην έχουν τέτοιες ανησυχίες? Θεωρούν άραγε ότι η δημοκρατία έχει εδραιωθεί μιά και καλή στον τόπο και δεν είναι θέμα μόνιμου αγώνα, όπως έλεγε ο Ανδρέας? Ή μήπως θεωρούν ότι ο Ανδρέας ήταν ελαφρόμυαλος που ανησυχούσε?

Θεωρία των 2 άκρων

Η "θεωρία των 2 άκρων", ήταν παρούσα και το 1975 όπως και σήμερα. Μάλιστα, την υιοθετούσε στην ρητορική του και ο ίδιος ο Καραμανλής (πρακτικά ολομέλειας σελ. 48):

Τα αυτά και ο Χ. Γραμματίδης (πρακτικά ολομέλειας σελ. 792) ο οποίος θεωρούσε τον κομμουνισμό εχθρό της δημοκρατίας:

Η αρχική μορφή του άρθρου 29 το 1975

Το άρθρο 29 του Συντάγματος (ΦΕΚ Α 111/11.06.1975), το οποίο εισήχθη αρχικά ως άρθρο 12 του Σχεδίου Συντάγματος (σελ. 11), προέβλεπε ότι:

1. Οι Έλληνες πολίται, έχοντες το δικαίωμα του εκλέγειν, δύνανται να ιδρύουν ελευθέρως και να μετέχουν εις πολιτικά κόμματα, η οργάνωσις και η δράσις των οποίων οφείλει να υπηρετεί την ελευθέραν λέιτουργίαν του δημοκρατικού πολιτεύματος.
2. Νόμος ορίζει τα της οργανώσεως και λειτουργίας των κομμάτων εντός δημοκρατικών πλαισίων.
3. Κόμματα, των οποίων η δράσις τείνει εις ανατροπήν του ελεύθερου δημοκρατικού πολιτεύματος ή εκθέτει εις κίνδυνον την εδαφικήν ακεραιότητα της Χώρας, τίθενται εκτός νόμου δι' αποφάσεως του κατά το άρθρον 100 του παρόντος Συντάγματος Δικαστηρίου.

Η παρ. 1 περιελάμβανε και την επίμαχη φράση που σημέρα περιλαμβάνει το 29 παρ. 1, δηλαδή όι "η οργάνωσις και η δράσις των οποίων οφείλει να υπηρετεί την ελευθέραν λέιτουργίαν του δημοκρατικού πολιτεύματος"

Το αρχικό σχέδιο, με την διάταξη του άρθρου 12 παρ. 3, περιελάμβανε και την θέση κομμάτων εκτός νόμου. Η διάταξη αυτή αποσύρθηκε, ύστερα από αγώνα της αντιπολίτευσης στις επιτροπές και στην ολομέλεια.

Η διάταξη της παρ. 2 του σχεδίου περιείχε πρόβλεψη υπέρ του κοινού νομοθέτη για την έκδοση νόμου που θα καθορίζει τα της οργανώσεως και λειτουργίας των κομμάτων εντός δημοκρατικών πλαισίων, δηλαδή το εσωτερικό πλαίσιο της λειτουργίας τους.

Συνεπώς, ο συντακτικός νομοθέτης, σε ό,τι αφορά στην φράση της παρ. 1 "οργάνωση και δράση που οφείλει να υπηρετεί την ελευθέραν λέιτουργίαν του δημοκρατικού πολιτεύματος" υιοθετούσε μια πιο χαλαρή διατύπωση σε σχέση με την παρ. 2 που αφορούσε την εσωτερική λειτουργία. Δεν προέβλεπε επιφύλαξη υπέρ του κοινού νομοθέτη να εκδώσει νόμο, πολλώ δε μάλλον την δυνατότητα θέπσισης κύρωσης ή διενέργειας δικαστικού ελέγχου.

Η πρόβλεψη της παρ. 2 διατηρήθηκε και στην μορφή του άρθρου 12 όπως αυτό προέκυψε ύστερα από την επεξεργασία στις επιτροπές (βλ. Διατάξεις και τροπολογίες σελ. 77). Απαλείφθηκε όμως η επίμαχη φράση από την παρ. 1.

Το άρθρο 29 όπως διαμορφώθηκε στην Ολομέλεια της Βουλής το 1975

Με τροπολογία των Βουλευτών της Νέας Δημοκρατίας, την 22.04.1975 (βλ. Διατάξεις & Τροπολογίες Συντάγματος 1975 σελ. 77), το άρθρο 12 εισήχθη προς συζήτηση στην Ολομέλεια με αρκετές διαφορές σε σχέση με εκείνο που είχε παρουσιάσει αρχικά η Επιτροπή. 

Ειδικότερα, διαγράφηκε η διάταξη για την απαγόρευση κομμάτων καθώς και η διάταξη που παρείχε τη δυνατότητα στον κοινό νομοθέτη να εκδώσει νόμο που θα καθορίζει τα της εσωτερικής οργανώσεως και λειτουργίας των κομμάτων εντός δημοκρατικών πλαισίων. 

Παράλληλα, επανήλθε η επίμαχη φράση περι δράσης και λειτουργίας των κομμάτων που οφείλει να υπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Το άρθρο 12 ψηφίστηκε ως άρθρο 29 παρ. 1 του Συντάγματος του 1975, το οποίο περιελάμβανε και το εξής: "πολιτικά κόμματα, η οργάνωσις και η δράσις των οποίων οφείλει να υπηρετεί την ελευθέραν λέιτουργίαν του δημοκρατικού πολιτεύματος"

Η συζήτηση του άρθρου 29 στην Ολομέλεια και στις Επιτροπές της Βουλής το 1975

Η διατύπωση της παρ. 1 είχε προκαλέσει αντιδράσεις διότι θεωρήθηκε ότι, ενδεχομένως, αφήνει ανοιχτό το ζήτημα της απαγόρευσης κομμάτων μέσω της διάταξης αυτής.

Ο Βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας, Βασ. Κοντογιαννόπουλος, είχε αναφέρει αρχικά στην συνεδρίαστη της Β' Υποεπιτροπής της 17ης Φεβρουαρίου 1975, (Πρακτικά Β' Υποεπιτροπής σελ. 506) ως εισηγητής της πλειοψηφίας για το άρθρο 12 ότι:

Το δεύτερο σημείο που ενδεχομένως δημιουργεί κάποιες επιφυλάξεις είναι η φράση "η οργάνωση και η δράσις των οποίων οφείλει να υπηρετεί την ελευθέραν λειτουργίαν του δημοκρατικού πολιτεύματος". Πρόκειται όντως για μία διάταξη χωρίς ουσιαστικό περιεχόμενο εφ' όσον δεν περιέχει καμία κύρωση σε περίπτωση παραβιάσεώς της.  

Τα ίδια υποστήριξε ο Εισηγητής της ΝΔ Βασίλειος Κοντογιαννόπουλος και κατά την συνεδρίαση της Ολομέλειας, αναγνωρίζοντας ότι πρόκειται για ατελή διάταξη χωρίς χρησιμότητα, χωρίς πρόβλεψη κυρώσεων, η οποία έδιδε μόνο μια κατευθυντήρια γραμμή και για να μην δημιουργήσει ερμηνευτικά προβλήματα έπρεπε να διαγραφεί (βλ. πρακτικά ολομέλειας σελ. 790)

Σε ό,τι αφορά στη διάταξη για την θέση κομμάτων εκτός νόμου, ο ίδιος ο εισηγητής της Νέας Δημοκρατίας (Πρακτικά Β' Υποεπιτροπής συνεδρίαση 17.02.1975 σελ. 506) είχε εισηγηθεί την διαγραφή της επίμαχης διάταξης καθώς παραδέχτηκε ότι υπάρχουν δυσχέρειες αλλά και κίνδυνοι στην εφαρμογή της ιδίως για "κόμματα τα οποία απλώς δεν θα είναι αρεστά στην εκάστοτε κυβέρνηση, η οποία θα θελήσει με έντεχνη ερμηνεία της διάταξης να απαλλαγεί των πολιτικών της αντιπάλων". Παράλληλα, τόνισε ότι ότι "ο Ποινικός Νόμος είναι αρκετός για να περιφρουρήσει την δημοκρατική τάξη".

Τα ίδια και ο βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας, Κων/νος Τρικούπης, (Πρακτικά Β' Υποεπιτροπής συνεδρίαση 17.02.1975 σελ. 512) ο οποίος αναγνώριζε ότι η επίμαχη διάταξη έχει απλώς "πανηγυρικό" χαρακτήρα και δεν περιέχει κάποια κύρωση.

Θεωρούνταν πρόδηλο και αυτονόητο από τον συντακτικό νομοθέτη ότι η επίμαχη διάταξη δεν συνδέεται με κάποια κύρωση, ότι δεν έχει κανονιστικότητα, ότι δεν υπάρχει δυνατότητα δικαστικού ελέγχου της συμμόρφωσης των κομμάτων με αυτήν καθώς και ότι εάν γίνονταν κάτι τέτοιο στο μέλολον θα ήταν κατάχρηση του Συντάγματος.

Χαρακτηριστικά, ο βουλευτής της Ένωσης Κέντρου - Νέες Δυνάμεις Δημήτριος Ρίζος (πρακτικά ολομέλειας σελ. 797) είχε επισημάνει στην ολομέλεια ότι δεν υπάρχει όργανο να κρίνει αν η οργάνωση και η δράση του κόμματος υπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Ο Λεωνίδας Κύρκος (πρακτικά ολομέλειας σελ. 737) είχε επισημάνει ότι η επίμαχη διάταξη του άρθρου 29 παρ. 1 του Συντάγματος δημιουργεί παγίδες τις οποίες μπορεί να εκμεταλλευθεί μια αυταρχική κυβέρνηση.

Ο Απόστολος Κακλαμάνης από το ΠΑΣΟΚ, ήταν της άποψης ότι δεν πρέπει να υπάρχει άλλος περιορισμός στην λειτουργία των κομμάτων πέρα από τις προβλέψεις του Ποινικού Κώδικα (Πρακτικά Β' Υποεπιτροπής συνεδρίαση 17.02.1975 σελ. 508, 513).

Ο Αθανάσιος Κανελλόπουλος της Ένωσης Κέντρου - Νέες Δυνάμεις, είχε εκφράσει ανοιχτά την ανησυχία του ότι θα μπορούσαν να γίνουν τέτοιες ερμηνείες της διάταξης που να δημιουργούν κίνδυνο (Πρακτικά Β' Υποεπιτροπής συνεδρίαση 17.02.1975 σελ. 509, πρακτικά ολομέλειας σελ. 783).

Ο Γ. Β. Μαγκάκης της Ένωσης Κέντρου - Νέες Δυνάμεις, είχε επίσης επισημάνει την δυνατότητα κατάχρησης της διάταξης της παρ. 1 του άρθρου 12, η οποία έπρεπε να διαγραφεί διότι θα μπορούσε να οδηγήσει εμμέσως στην απαγόρευση των κομμάτων (Πρακτικά Β' Υποεπιτροπής συνεδρίαση 17.02.1975 σελ. 511)

Βλέπουμε λοιπόν ότι η Βουλή του 1975, ακόμα και η Νέα Δημοκρατία που εισηγήθηκε το σχέδιο του Συντάγματος, θεωρούσαν ότι η επίμαχη φράση του άρθρου 29 παρ. 1 ήταν περίπου ένα ευχολόγιο. Μία διάταξη που δεν έδινε τη δυνατότητα δικαστικού ελέγχου, αλλά παρείχε μόνο μία κατεύθυνση. 

Η ανησυχία, λοιπόν, της αντιπολίτευσης, λόγω της καχυποψίας που επικρατούσε τότε, δεν ήταν ότι η διάταξη προέβλεπε ευθέως καποια δυνατότητα δικαστικού ελέγχου της συμμόρφωσης των κομμάτων με το άρθρο 29 παρ. 1 αλλά ότι θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο κατάχρησης από μία μελλοντική κυβέρνηση η οποία θα παραβίαζε το Σύνταγμα και θα της προσέδιδε διαφορετική ερμηνεία. 

Η πρόβλεψη Φλωράκη

Ο Χαρίλαος Φλωράκης, είχε εκφράσει πολύ συγκεκριμένα τις ανησυχίες του για τη διατύπωση της επίμαχης φράσης του άρθρου 29 παρ. 1 του Συντάγματος. Ανησυχούσε συγκεκριμένα για το αν θα μπορούσε στο μέλλον να θεσπιστεί νόμος που να ελέγχει την οργάνωση και τη λειτουργία των κομμάτων. 

Ο Φλωράκης είχε βιώσει προσωπικά τις χειρότερες στιγμές της ελληνικής ιστορίας μετά τον Β Παγκόσμιο. Σίγουρα ήταν και διορατικός. Ήξερε ότι εφόσον στο παρελθόν η δεξιά είχε καταστρατηγήσει το Σύνταγμα, κυβερνούσε με την νομιμοφάνεια του "παρασυντάγματος" και ήταν η κεφαλή του παρακράτους, θα μπορούσε να τα επαναλάβει και στο μέλλον. Και φυσικά, θύματα να είναι δημοκράτες πολίτες και δημοκρατικά κόμματα.

 Όπως αναφέρει (πρακτικά ολομέλειας σελ. 789) 

"Χθες το βράδυ ρώτησα ένα συνάδελφο ο οποίος, νομίζω, ότι είναι καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου. Του έθεσα έτσι το ερώτημα: Με βάση αυτή την φράση [σ.σ.: η οργάνωση και η δράση τους οφείλει να εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος] μπορεί αύριο μία κυβέρνηση να κάνει ένα νόμο που να ελέγχει την οργάνωση και την λειτουργία των κομμάτων? Και μου απάντησε ναι και να έχει συνταγματική κάλυψη"

Ο τότε Υπουργός Δικαιοσύνης (ΝΔ) Στεφανάκης, απάντησε στον Φλωράκη (πρακτικά ολομέλειας σελ. 789) ότι ήδη ο νόμος (ΝΔ 59/1974), πριν την ψήφιση του Συντάγματος, προέβλεπε την κατάθεση δήλωσης στον Άρειο Πάγο. Ότι δηλαδή, το άρθρο 29 παρ. 1 ενσωματώνει μια "ανώδυνη" διάταξη η οποία ήδη υφίσταται και εφαρμόζεται.

Τελικά, πέρασαν, 48 χρόνια για να έρθει ο Βορίδης να φέρει τον νόμο που έλεγε ο Φλωράκης. 

Ρίζος (πρώην πρόεδρος ΣτΕ): Δεν ελέγχεται δικαστικά το άρθρο 29 του Συντάγματος

UPDATE 26.04.2023: Την άποψη ότι το άρθρο 29 του Συντάγματος υιοθετεί και ο πρώη Πρόεδρος του ΣτΕ σε άρθρο στην εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (pdf) με τίτλο Το συνταγματικό πρόβλημα των εκλογών. Δείτε σχετικά το άρθρο μας: ΑπαγόρευσηΚασιδιάρη: Δεν ελέγχεται δικαστικά το άρθρο 29 του Συντάγματος λέει ο πρ. Πρόεδρος ΣτΕ κος. Ρίζος.

Νέα τροπολογία Βορίδη

UPDATE 10.04.2023: Νέα τροπολογία κατέθεσε ο Μάκης Βορίδης για την απαγόρευση του κόμματος Κασιδιάρη. Σύμφωνα με αυτήν, η κρίση θα γίνει από έναν νέο δικαστικό σχηματισμό ο οποίος δεν προβλέπεται στον Κώδικα Οργανισμού Δικαστηρίων, την "ολομέλεια του Α1 Πολιτικού Τμήματος του Αρείου Πάγου". Δείτε περισσότερα στο άρθρο μας Απαγόρευση Κασιδιάρη: Τα δικαστήρια ως προέκταση του επιτελικού κράτους | Βορίδης: "Μην γίνετε σαν εμένα"

UPDATE 16.04.2023: Η νέα τροπολογία Βορίδη για την απαγόρευση του κόμματος Κασιδιάρη ψηφίστηκε από το κοινοβούλιο την Μεγάλη Τρίτη 11 Απριλίου 2023 και ενσωματώθηκε ως άρθρο 35 του Ν. 5043/2023 (ΦΕΚ Α 91/13.04.2023). Διαβάστε περισσότερα στο άρθρο μας Απαγόρευση Κασιδιάρη - Εκλογές 2023: Δημοσιεύτηκε ο Ν. 5043/2023 για την απαγόρευση Κασιδιάρη

UPDATE 02.05.2023: Δημοσιεύτηκε την Τρίτη 2 Μαΐου 2023 η υπ' αριθμόν 8/2023 Απόφαση της "Ολομέλειας" του Α1 Πολιτικού Τμήματος του Αρείου Πάγου  με την οποία γίνεται η ανακήρυξη των συνδυασμών οι οποίοι θα συμμετάσχουν στις εθνικές εκλογές της 21ης Μαΐου 2023. Με την απόφαση αυτή γίνεται η απαγόρευση του κόμματος Κασιδιάρη. Δείτε περισσότερα στο άρθρο μας Απαγόρευση Κασιδιάρη: Δημοσιεύτηκε η απόφαση του Αρείου Πάγου - 13 συνδυασμοί εκτός

Επέκταση απαγόρευσης στις Ευρωεκλογές

UPDATE 12.01.2024: Κατατέθηκε την Πέμπτη 11 Ιανουαρίου 2024 στην Βουλή το νομοσχέδιο περί εκλογής ευρωβουλευτών και διευκόλυνσης εκλογέων μέσω επιστολικής ψήφου. Μπορείτε να βρείτε το νομοσχέδιο εδώ και όλο το υλικό στο site της Βουλής εδώ. 

Το νομοσχέδιο περιλαμβάνει προβλέψεις για

- Την απαγόρευση καθόδου στις ευρωεκλογές του Ηλία Κασιδιάρη 

- Την επιστολική ψήφο

- Την εκκαθάριση των εκλογικών καταλόγων

Διαβάστε περισσότερα στο άρθρο μας Ευρωεκλογές 2024 - Επιστολική Ψήφος - Απαγόρευση Κασιδιάρη - Εκκαθάριση Εκλογικών Καταλόγων

Ν. 5083/2024

UPDATE 29.01.2024: Δημοσιεύτηκε την Παρασκευή 26 Ιανουαρίου 2024 ο Ν. 5083/2024 (ΦΕΚ Α 12/26.01.2024) για 

1) την επιστολική ψήφο σε Ευρωεκλογές, Δημοψήφισμα και Εθνικές Εκλογές

2) Την απαγόρευση καθόδου στις ευρωεκλογές του Ηλία Κασιδιάρη και 

3) Την εκκαθάριση εκλογικών καταλόγων

Διαβάστε περισσότερα στο άρθρο μας Ευρωεκλογές 2024 - Επιστολική ψήφος: Δημοσιεύτηκε ο Ν. 5083/2024 για την επιστολική ψήφο

UPDATE 24.04.2024: Κατέθεσε υπόμνημα κατά του κόμματος "Σπαρτιάτες" η Νέα Δημοκρατία

Το Σάββατο 20 Απριλίου 2024, η Νέα Δημοκρατία κατέθεσε υπόμνημα ενώπιον του Α1 Πολιτικού Τμήματος του Αρείου Πάγου ώστε να εμποδιστεί η συμμετοχή του κόμματος "Σπαρτιάτες" στις Ευρωεκλογές της 9ης Ιουνίου 2024.

Διαβάστε περισσότερα στο άρθρο μας Ευρωεκλογές 2024 - Απαγόρευση Κασιδιάρη: Υπόμνημα κατέθεσαν Νέα Δημοκρατία & ΚΙΝΑΛ στον Άρειο Πάγο κατά του κόμματος Σπαρτιάτες

Ακολουθήστε μας στο twitter και στο Facebook